Fitnat Durmuşoğlu fitnat.d@hotmail.com
Luisa Moreno sendika lideri ve bir sivil haklar aktivistiydi. İşçi hareketine olan bağlılığı ve çalışmaları, hem Latinlerin hem de kadınların daha güçlü bir ses çıkarmalarını sağladı. Amerika sendikalarında ilk İspanyol başkan yardımcısı, CIO’nun eyalet başkan yardımcısı oldu. Moreno, Guatemala, Küba ve Meksika’da mücadele verdi.
Luisa Moreno, 30 Ağustos 1907 yılında Guatemala’da doğdu. Babası Ernesto Rodriguez ve annesi Alicia Lopez, bebeğe Blanca Rosa Lopez Rodriguez adını verdi. 1916 yılında ailesi onu eğitimi için California, Oakland’daki Kutsal Ad Koleji adlı seçkin ama muhafazakar bir okula gönderdi. Öğrenimini tamamladıktan sonra Meksika’ya döndü. Kadınların Guatemala üniversitelerine kabulü için lobi yaparak bir grup akranını organize etti. Moreno üniversiteye gitmemeye karar verdi. Toplumsal konulara ilgi duyarak farklı gazetelerde çalıştı ve bir şiir kitabı yayınladı.
1928 yılında Guatemalalı sanatçı Miguel Angel de Leon ile New York’da evlendi. Mytyl adını verdiği kızı oldu. Çift üç yıl sonra ayrıldı. Büyük Buhran sırasında, İspanyol Harlem yakınlarındaki bir hazır giyim fabrikasında terzi olarak çalışmaya başladı. Dikiş makinesinin başında saatlerce uğraşırken, o dönemin Latin terzihanelerinin içler acısı çalışma koşullarını ilk elden deneyimledi. İşyeri reformu ve kadın haklarına odaklanan bir grup Latin işçi eylemcisine katıldı. Buradaki koşullar onu Amerika’nın ilk Hispanik işçi örgütleyicilerinden biri haline getirdi.
Kafetaryada ilk grev
İşçi örgütleyicisi olarak kariyerinin ilk yıllarında, ailesinin siyasi konumuyla anlaşmazlığı nedeniyle ve onları utandırmaktan kaçınmak için, o dönemin ünlü bir Meksikalı işçi örgütleyicisi olan Luis’in onuruna adını Luisa Moreno olarak değiştirdi.
İşçi aktivizmiyle ilk deneyimi 1930 yılında bir kafeterya grevi sırasında oldu. New York’taki Zelgreen’s Cafeteria‘da bir iş buldu ve kısa süre sonra iş arkadaşlarıyla birlikte bir greve katıldı. Birlikte, grev gözcülüğü yapmalarını engellemeyi amaçlayan bir polis birliğiyle karşı karşıya kaldılar. Luisa, kürk yakalı bir paltoyla, kafeteryaya girecekmiş gibi polis kordonunun içinden geçti. Tam kapının önündeyken, paltosunun altından bir grev pankartı çıkardı ve havaya kaldırdı. İki polis onu dirseklerinden yakaladı ve yakındaki bir binanın girişine doğru itti. Kanlar içinde dışarı çıktı ve yüzünün şekli bozulmadığı için kendini şanslı saydı.
1930 yılında Moreno, diğer birçok işçi örgütleyicisiyle birlikte Marksist ideolojiyi savunuyordu. Latinlere ve fabrikalardaki, tarımdaki emek sorunlarına gösterdiği ilgiden dolayı New York’taki Komünist Partiye katıldı. Parti sadece işçileri örgütlemede değil, aynı zamanda topluluk meselelerinde de aktifti: Okullarda ırk ayrımının kaldırılması için çalışmak, yüzme havuzları ve konut gibi kamu tesislerinde ayrımcılığa karşı çıkmak, polisin tacizini protesto etmek ve Meksika’lıların sınır dışı edilmesini önlemek. Komünist Parti Luisa Moreno’ya kadın işçilerin davasını savunmada aktif bir rol aldığı için de çekici geliyordu.
Profesyonel örgütçü
1930’ların başlarında Luisa Moreno çeşitli alanlarda çalıştı. Florida’daki Siyahları, Latina puro silindirleri üreten işçileri ve diğer tütün işçilerini sendikalaştırdı. Tampa’dayken, Ku Klux Klan’ın zalimliklerine karşı giderek küçülen bir puro işçileri sendikasına yardım etti. Sonra Louisiana’da baston işçilerini örgütledi. Yıllar boyunca, California’daki tarlalarda ve San Diego’daki Latino ton balığı paketleme işlerinde çalışarak deneyim kazandı. 1934 yılında Moreno, vasıfsız işçileri örgütlemek için yeni kurulmuş bir sendikalar ittifakı olan Congress of Industrial Organizations’a (CIO) (Sanayi Sendikaları Kongresi) katıldı. Kısa süre sonra California Konseyi’nin ilk kadın ve ilk Latina üyesi olarak seçildi. Meksikalı kadınların üyelerinin çoğunluğunu oluşturduğu ilk yerel CIO olan United Farmworkers Packers and Allies of America‘nın uluslararası temsilcisi oldu. 1935 yılında Amerikan Çalışma Delegasyonu onu profesyonel bir örgütçü olarak işe aldı.
25 Haziran 1937 yılında Moreno boşandı ve tek başına kızını yetiştirmek zorunda kaldı. Aynı yıl balık ve konserve işçilerinin ton balığı endüstrisinde sendika kurmalarına yardımcı olmak için San Diego’ya taşındı. O zamanlar ton balığı paketleme, çoğunlukla Boyle Heights’ta yaşayan Latin’lerin işiydi. Güney körfezi kıyısına hâkim olan konserve fabrikaları arasında California Packing Corporation, Marine Products Company, Old Mission Packing Corporation, Van Camp Sea Food Company, and Westgate Sea Products bulunuyordu. İşçiler Luisa’yı güvenilir ve sevimli buldular.
California’nın çoğu yerinde olduğu gibi, San Diego County’nin tarlalarında ve fabrikalarında örgütlenme zordu. Yoksulluk çeken Anglo Amerikalılar, Buhran sırasında başka eyaletlerden gelmiş ve oraya yerleşmişlerdi. 1938 yılında Moreno, San Diego’da El Congreso de Pueblos que Hablan Español (Ulusal İspanyolca Konuşan Halklar Kongresi) adlı bir Hispanik sivil haklar toplantısının düzenlenmesine yardımcı oldu. Kurucu kongre 1938 yılında Los Angeles’ta yapıldı ve yüzlerce kuruluşu temsil eden binlerce delege katıldı. Bu çalışma Meksikalıları örgütleyen Amerikan sendikalarını, yardım derneklerini, siyasi kulüpleri ve diğer örgütleri bir araya getirecek ilk konferans olacaktı. Toplantının amacı bilgi alışverişinde bulunmak, Meksikalı Amerikalı örgütlerden oluşan bir ağ kurmak ve bir sivil haklar gündemini tartışmaktı.
Sol bir sendika
Ülke çapındaki sendika sözleşmeleriyle Moreno kilit bir organizatördü, ancak sorumluluğu paylaşmaya inanıyordu.“Bir kişi hiçbir şey yapamaz; işler ancak başkalarıyla tamamlanır” dedi. Konferansın sonucunda, Washington’daki Kongre Üyesi Martin Dies yönetimindeki Amerikan Karşıtı Meclis Komitesi, Luisa Moreno da dâhil olmak üzere örgütçüleri soruşturmaya karar verdi. Congreso organizatörlerini “Güneybatı’daki Meksikalıları ABD’nin geri kalanından ayırmaya, yeni bir cumhuriyet kurmaya ya da Güneybatı’da yaşayanları Meksika’ya geri döndürmeye” çalışmakla suçladı. Ayrıca Congreso’yu “şiddet içeren ayaklanmaları ve devrimci faaliyetleri” kışkırtmakla suçladı. Soruşturmanın tamamını bekleyen Moreno, ceviz işleme fabrikalarında çalışan kadınları örgütlemek için Teksas’a gitmeye karar verdi. 1938 yılında çocuğu Mytyl ile birlikte, San Antonio’da küçük bir ev kiraladı. Barrioları ziyaret ettiğinde, Hispanik toplumu harap eden yoksulluk ve umutsuzluğu gördü. “Sistemin sertliğini ve gaddarlığını her yerde sezebiliyordum” dedi. Orada Emma Tenayuca’nın kadınları organize etmesine yardım etti. Kısa süre sonra Moreno, işçi faaliyetleri nedeniyle tutuklandı, ancak suçlama olmaksızın serbest bırakıldı. Aynı yıl, United Cannery Agricultural Packing, and Allied Workers of America (UCAPAWA)’nın (United Cannery Tarımsal Ambalaj ve Amerika Müttefik İşçileri) uluslararası temsilcisi oldu. İki dil bilen Moreno, Güney California’daki gıda işleme tesislerinde İspanyolca konuşan işçilerin örgütlenmesinde çok önemli bir rol oynadı. O yıl, bir komünist olan Donald Henderson, UCAPAWA-CIO’yu örgütlemişti. Moreno, kariyeri boyunca UCAPAWA’nın Komünist bir birlik değil, sol bir sendika olduğu konusunda ısrar etti. Bunu takiben Moreno, çiftlik işçilerinin zorlu yaşamını gördüğü Aşağı Rio Grande Vadisi’nde üç ay geçirdi. Sendika organizatörü olarak çalıştı. Sebze, meyve konservesi ve ambalaj sektörü işçileriyle temas kurdu. Ayrıca günde sadece elli sente pancar, mısır, lahana, ıspanak ve diğer sebzeleri toplayan tarla işçilerinin örgütlenmesine yardımcı oldu.
Birinin yararına olan herkesin yararınadır
Mahalleleri ziyaret ederek yerel ortaklarla ve karşılıklı yardım dernekleriyle konuşarak ülkeyi dolaştı. Bu topluluklar, Hispanik Amerikan nüfusu için sosyal ve kültürel destek gruplarıydı. Moreno, New York, Pennsylvania ve Florida’daki puro fabrikası işçilerinden, San Antonio Teksas’taki ceviz işleme işçilerine kadar herkesi çok çeşitli sendikalarda örgütledi. UCAPAWA, 1939 yılında California Sanitary Canning Company‘ye karşı başarılı bir grev düzenledi. Moreno, sendika başkan yardımcısı olarak, iki yıl boyunca Güney California’da üyeliği genişletme çabalarına öncülük etti. Eylül 1939’da Colorado’daki şeker pancarı işçilerini örgütlemeye başladı ve ardından California’ya döndü. Sonraki birkaç yıl boyunca Los Angeles’ta yaşadı ve Meksika Amerikan tarihini şekillendiren tarihi olaylara katıldı. 1940 yılından sonra Luisa Moreno, Los Angeles ve San Diego’daki UCAPAWA’nın baş organizatörü oldu. Konserve ve diğer fabrikaların ayrımcı işe alım alışkanlıklarını kırmak için çalıştı ve sürekli seyahat etti. San Diego’da, Ortega marka biberleri işleyen Royal Packing tesisinden ayrımcılık yapmama sözü almakta başarılı oldu. Konserve fabrikalarının çoğunda sözleşmeler imzalandı. Bu, yüzde 75’i kadın olan binlerce konserve işçisini etkiledi.
Moreno, korkunç çalışma koşullarıyla San Diego konserve fabrikalarının içindeki yaşamı gördüğünde bu kadın ve erkeklerin acılarından etkilendi. Bir kadın operatör meyve soyarken veya konserve yaparken parmağını hafifçe keserse, bandajlamakta tereddüt ederdi. Parça başına ücret aldığı için geride kalmaktan korkardı. “Acı Kervanı” konuşması olarak bilinen 1940 konuşmasında “Bu insanlar uzaylı değiller – dayanıklılıklarını, fedakârlıklarını, gençliklerini ve emeklerini Güneybatı’ya kattılar. Dolaylı olarak, California’nın sanayileşmiş tarımının tüm hissedarlarından, şeker pancarı şirketlerinden ve Meksikalı işçilerin emeğiyle çalışan en büyük pamuk şirketlerinden daha fazla vergi ödediler.” Bu dönemde UCAPAWA “Birinin Yaralanması Herkesin Yaralanmasıdır” sloganını ortaya attı.
Moreno, San Diego’dayken aktivist avukat Carey McWilliams ile çalıştı. San Diego ve Los Angeles’ta çok az iş avukatı vardı. McWilliams, tarım endüstrisi tarafından tarla ve fabrika işçilerine yapılan suistimalleri ortaya çıkarmak için çalıştı. Moreno, McWilliams ve diğer işçi sendikası liderleri, California’nın tarım vadilerinde azınlık ve diğer tarım işçilerini örgütlediler. Çabaları, yetiştiriciler ve yerel polis tarafından şiddetle karşılandı. Bir avukat olarak McWilliams, grevdeki narenciye işçilerini savundu ve özellikle San Diego Union olmak üzere çeşitli yayınlarda onların kötü durumu ve diğer sorunları hakkında makaleler yazdı.
Binlerce göçmen işçi
Moreno Güney California’da işçileri örgütlerken, İkinci Dünya Savaşı bölgeyi dev bir askeri üs ve fabrikaya dönüştürdü. 1942 yılında Amerika Birleşik Devletleri sekiz aydır savaştaydı. Moreno, Japon Amerikalı’ların kamplara taşınmasına karşı çıktı ve orantısız sayıda Chicano’nun askere alındığını gördü. Bir kez daha binlerce Meksikalı sınırı geçti ve diğer vasıfsız işçilerle rekabet ederek düşük ücretli işleri aldı. Luisa Moreno bir işçi danışmanı olarak, kendini yeni göçmenleri muhafazakâr Meksika karşıtı harekete karşı savunurken buldu. San Diego’da konut sıkıntısı vardı. Ulaşım sorun haline geldi. Savaş kaygıyı tetikledi ve insanlar günah keçisi arandı. Zoot suit olarak bilinen bol ve ekstra uzun pantolonlu eksantrik Chicanos gençleri ana hedef oldu.
2 Ağustos 1942 yılında Jose Diaz adlı genç bir Meksikalı Amerikalı Sleepy Lagoon nehrinde ölü bulundu. Bir gün önce olay yerinin yakınında bir çete kavgası ihbar edildi ve bu kavgaya karışan 22 Hispanik genç çete üyesi suçlamasıyla yargılandı. Kanıt eksikliğine ve medeni haklarının sayısız ihlaline rağmen, Sleepy Lagoon davasındaki on iki sanık Ocak 1943’te cinayetten suçlu bulundu. Luisa Moreno, El Congreso üyeleri ve diğer Meksikalı-Amerikalı topluluk liderleriyle birlikte harekete geçti. Sleepy Lagoon Savunma Komitesi’ni kurdular. Onların çabalarıyla, Ekim 1944’te bir temyiz mahkemesi mahkûmiyetleri bozdu ve tüm suçlamaları reddetti.
Güneybatı’da yıllarca süren grevler, grev gözcüleri, örgütlenme, müzakere ve işçi sendikaları için mücadele eden ve kasabadan kasabaya dolaşan Luisa Moreno, San Diego’ya taşındı. 1 Şubat 1947 yılında ABD Donanma denizcisi olan Gray Bemis ile Yuma, Arizona’da evlendi. Kısa süre sonra San Diego’da sahil kenarında bir daireye taşındılar. Moreno, CIO’nun kadrosundan istifa ederek geri çekildi. Sendikanın aktif aidat ödeyen üyesi olarak kaldı ve manevi destek verdi, birçok yerel projede yer aldı. Periyodik olarak Pazartesi günleri Los Angeles’a giderek California İşçi Okulu’nda Ramon Welch ile birlikte “Meksikalı-Amerikalılar ve Sivil Haklar İçin Mücadele” başlıklı bir ders verdi. Bazen, Murray Korngold’a Salı günü “İnsanlar Tarihimizi Nasıl Yaptı” dersinde yardım etti.
Sınır dışı edildi
Eylül 1948’de, Göçmenlik ve Vatandaşlığa Kabul Servisi’ne (INS) Amerikan vatandaşlığı için dilekçe verdi. Vatandaşlık başvurusunun onaylanmasını beklerken Moreno, Eyalet Senatosu Amerikan Karşıtı Faaliyetler Komitesi tarafından mahkemeye çağrıldı. 8-10 Eylül 1948 tarihleri arasında San Diego Civic Center’daki Komite duruşmalarına katıldı. 10 Eylül’de tanık kürsüsüne çıktı ve eyalet Senatörü Jack B. Tenney’in Komitesi ile karşı karşıya kaldı. O sıralar ülkeyi bir korku sarmıştı. Komünist partiye üyelik suçlaması bile bir kişinin itibarını zedelemeye yetiyordu. Moreno’ya doğrudan Komünist Parti üyesi olup olmadığı soruldu. Moreno, sorunun bir işçi sendikasını “karalama” girişimi olduğunu söyledi ve Anayasal haklarını ileri sürdü.
14 Mart 1949’da göçmenlik statüsünü belirlemek için röportaj yapmak üzere INS’nin San Diego ofisine gitti. Röportajdan sonra, INS onun sınır dışı edilmesini onayladı. Tüm bunlar olurken, Moreno’ya Harry Bridges soruşturmasında ifade vermesi karşılığında FBI tarafından vatandaşlık teklif edildi. Bridges, komünist olmakla suçlanan Avustralya doğumlu Uluslararası Longshoremen İşçi Sendikası lideriydi. Moreno, kendi sözleriyle “ipotekli bir ruha sahip özgür bir kadın” olmayı reddederek teklifi geri çevirdi. Sınır dışı etme emrine rağmen, Moreno kefaletle serbest kaldı işçi aktivizmine devam etti. 1949 yılında California CIO Konseyi’nin 12. Yıllık Konvansiyonu direktörü Paul Pinsky’nin davetini kabul etti. Bu dinleyiciler önünde konuşan Moreno, Tenney Komitesi tarafından yürütülen “Cadı Avı”nı eleştirdi.
Tenney duruşmalarından sonra hayatı paramparça oldu. Otobiyografik kitabı üzerinde çalışmak için çoğunlukla evde kaldı. Luisa Moreno, hiçbir zaman vatandaş olmamış birkaç militan Hispanik liderden biriydi. Bunun yerine, başta San Diego ve Los Angeles’ta olmak üzere sendikalara ve siyasi örgütlenmeye katılımlarıyla bir Amerikan kimliği aldı. Neredeyse her hafta San Diego gazeteleri onu yıkıcı olmakla suçladı. Moreno ve kocası şiddetli tehditler almaya başlayınca, 1818 6th Street, San Diego’ya taşındılar. Tehditler devam edince bir vasiyetname hazırlamaya karar verdiler. Artık INS tarafından sınır dışı edilme işlemlerinin tutanaklarının bir kopyasını saklaması bile yasaklanmıştı. Los Angeles limanındaki Terminal Adası Federal Hapishanesinde tutuklandı. Birkaç gün orada kaldı. Eşyalarını toplaması ve ülkeyi terk etmesi için sadece birkaç gün verildi. Luisa ve Gray bir Studebaker ile El Paso’ya gitti. 30 Kasım 1950 yılında Meksika’ya girdiler. Bir zamanlar Komünist partiye üye olduğu gerekçesiyle çıkışları “sınır dışı etme emriyle gönüllü ayrılma” olarak gösterildi. Bir daha Birleşik Devletler topraklarına ayak basmadı.
Küba’ya da gitti
Moreno ve kocası bir yıl Meksika’da kaldı. Daha sonra Guatemala’ya taşındılar ve Guatemala İşçi Konfederasyonu’ndan arkadaşları onları karşıladı. 8 Şubat 1951 yılında Moreno ve Bemis, ülkenin sakinleri olarak kaydoldu. Yerli olarak sınıflandırıldı. 1954 yılında Guatemala hükümetinin CIA tarafından devrilmesine kadar Jacobo Arbenz hükümeti ile ilişkili faaliyetleri oldu. Daha sonra Moreno Meksika’ya döndü. Mexico City’de yeni bir hayata başlamanın sevinciyle, bir daha asla işçi örgütlerine ve siyasete karışmamaya karar verdi. Ağustos 1956 yılında Moreno ve Bemis, Mexico City yakınlarındaki Ixtapalapa’da bir yer kiraladı. Orada bir tavuk çiftliği işlettiler. Kısa bir süre sonra, Bemis sigaranın ağırlaştırdığı amfizemden hastalandı. 1 Şubat 1960 yılında öldü. Nisan 1960’da, Luisa Moreno, Fidel Castro’nun sosyalist toplumunda yaşamak için Küba’ya gitti. “Yeni devrimci eğitim sisteminde altı ay boyunca İngilizce çevirmen olarak çalıştım” dedi. Bir süre sonra Meksika’ya geri döndü ve Meksika sınırındaki Tijuana kasabasında çalıştı. Tijuana’dayken göçmen kartını yeniledi ve 1305 Revolucion Bulvarı’nda bulunan Arte de Salinas Sanat Mağazası’nda çalıştı.
1977 yılında Moreno, Guadalajara’ya gitti. Sağlığı kötüleşti. Bir gün katedralin yanında otobüs beklerken felç geçirdi, erkek kardeşi Ernesto sonunda onu Guatemala’ya geri götürdü. Luisa Moreno, 4 Kasım 1992 yılında memleketi Guatemala’da öldü. Vasiyeti gereği yakılmak istiyordu, ancak kardeşi Ernesto buna karşı çıktı ve gömüldü.
O ve kocası Encanto’da küçük bir evde yaşarken, kapısının üzerine bir slogan yazmıştı. “Başkalarına hizmet etmek için yaratıldık. Üzücü olan şu ki, sadece kendimiz için ölüyoruz”
Kaynak
Luisa Moreno: Guatemalan Immigrant, Civil Rights Activist https://calaborfed.org ›
Luisa Moreno – San Diego History Center https://sandiegohistory.org
Luisa Moreno, a pioneer of labor rights in the United States https://aldianews.com › social
Moreno, Luisa | Encyclopedia.com https://www.encyclopedia.com
Remembering Luisa Moreno – El Tecolote http://eltecolote.org › content
